W grudniu 2023 roku Polski Instytut Ekonomiczny opublikował raport „Cztery oblicza ubóstwa energetycznego” Polskie gospodarstwa domowe w czasie kryzysu 2021-2023.
Autorzy opracowania zebrali w 2022 roku dane od ponad 1000 respondentów i na tej podstawie oszacowali procentowy udział gospodarstw domowych w Polsce w czterech obszarach ubóstwa energetycznego.
- Ubóstwo opałowe – dochodowe 16-30 % gospodarstw domowych
- Ubóstwo strukturalne 8-12 % gospodarstw domowych
- Ubóstwo komunalne 3-5 % gospodarstw domowych oraz
- Ukryte ubóstwo energetyczne 13-16 % gospodarstw domowych
Badania potwierdziły, że blisko 70 % Polaków w 2022 roku martwiło się cenami energii i ograniczało jej zużycie. Większość tej grupy wskazywała konieczność ekonomiczną jako przyczynę redukcji zużycia.
Nadal 25% gospodarstw domowych jest ogrzewana paliwami złej jakości a 7 % biorących udział w badaniu przyznało się do palenia śmieciami, co w praktyce oznacza, że grupa ta jest znacznie większa.
Największa ilość gospodarstw spośród zdefiniowanych obszarów ubóstwa energetycznego deklaruje zubożenie dochodowe, mamy z nim do czynienia, kiedy wydatki na media stanowią dużą cześć zarobków od 8% nawet do 25%.
Ubóstwo strukturalne to pogłębiony stan ubóstwa opałowego spowodowany wysokimi wydatkami energetycznymi i bardzo niskim dochodami, a to już niewielki krok do stosowania ograniczeń w użytkowaniu ogrzewania.
Posiadacze 5% budynków nie mają dostępu do odpowiedniej struktury (miejskiej sieci ciepłowniczej czy gazowej) lub posiadają budynek pozbawiony jakiejkolwiek ochrony cieplnej, wtedy mówimy o ubóstwie komunalnym.
I najtrudniejszy przypadek z punktu osiągnięcia komfortu cieplnego, ukryte ubóstwo energetyczne, które prowadzi do drastycznego ograniczenia użytkowania systemu ogrzewania oraz wykorzystywania starych wyeksploatowanych nieefektywnych źródeł ciepła takich jak kotły węglowe bezklasowe zwane kopciuchami.
Wraz z rozpoczęciem inwazji Rosji w Ukrainie rozpoczął się kryzys energetyczny, gwałtownie wzrosły ceny nośników energii. Za tonę węgla trzeba było zapłacić trzy razy więcej tak samo wzrosły ceny za m3 drewna czy peletu. Wiele gospodarstw domowych ograniczyło zużycie energii cieplnej i elektrycznej, co może w niektórych przypadkach miało uzasadnienie o ile nie doprowadziło do znacznego pogorszenia komfortu życia.
Należy też wziąć pod uwagę fakt, że niedogrzewanie pomieszczeń może prowadzić do negatywnego wpływu na zdrowie, powstawania grzybów i pleśni w zawilgoconych budynkach. Używanie przestarzałych kotłów na węgiel zwiększa prawdopodobieństwo występowania chorób układu oddechowego oraz układu krążenia. Taki stan techniczny budynku i zdrowotny jego mieszkańców diagnozujemy w gospodarstwach, które ponoszą nieproporcjonalnie niskie wydatki na energię.
Wraz z użytkowaniem niesprawnych urządzań wzrasta liczba pożarów.
Spalanie tanich paliw złej jakości i śmieci przyczynia się do znaczącego wzrostu poziomów szkodliwych substancji i pyłów, zwłaszcza PM2,5 i PM10. Pył PM 2,5 z uwagi na mikroskopijne wymiary jest w stanie przeniknąć do łożyska płodu. Według zaleceń światowej organizacji zdrowia odnośnie do jakości powietrza, średnie dobowe stężenie pyłu PM10 nie powinno przekraczać 45 μg/m3, a dni w roku, kiedy stężenie pyłu PM10 jest wyższe, nie powinno być więcej niż 4. Dane przekazane przez Polski Alarmu Smogowego jednoznacznie wskazują, że w sezonie grzewczym 2022/2023 na 211 polskich miejscowości objętych monitoringiem zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym PM10 jedynie 30 spełniało zalecenia WHO.
Najwyższe średnie stężenie dobowe pyłu PM10 odnotowane w minionym sezonie grzewczym było blisko 5-krotnie wyższe niż norma wyznaczona przez Światową Organizację Zdrowia.
Temat ubóstwa energetycznego co jakiś czas pojawia się w debacie publicznej, jak jest to poważny problem uświadomił nam największy kryzys związany z brakiem gazu i gigantyczny wzrost cen nośników energii po napaści Rosji na Ukrainę.
Niezależnie jak zdefiniujemy różne formy ubóstwa dla każdej z tych grup należy znaleźć adekwatne rozwiązanie, programy pomocowe i formy wsparcia.
W efekcie szalejących cen nośników energii kraje UE-27 tylko w okresie od września 2021 do stycznia 2023 r. wydały blisko 500 mld EUR na działania osłonowe dla gospodarstw domowych.
Pomimo zaangażowania tak wysokich funduszu wzrosła ilość gospodarstw domowych deklarujących niedostateczne ogrzanie swoich budynków.
Najbardziej popularną formą wsparcia w Polsce na przełomie 2022/2023 było dofinasowanie do zakupu węgla i drewna. Wydawało się, że kwota 3000 złotych pozwoli na zakup trzech ton opału, co zapewni ogrzewanie niedużego budynku w okresie zimowym. Panika na rynku paliw spowodowała, że w tym czasie ceny węgla dochodziły nawet do 3000 złotych za jedną tonę. Sytuacja była bardzo trudna i zmieniała się dynamicznie, pojawiło się paliwo sprowadzane z Ameryki Południowej i Australii o bardzo niskich wartościach kalorycznych, a w skrajnych przypadkach zdarzały się dostawy węgla do mieszkańców pomieszanego z pomalowanymi na czarno kamieniami. Dotacja była wypłacana na podstawie deklaracji właściciela lokalu o źródle ciepła zgłoszonym w Centralnej Ewidencji Emisyjności Budynków. Nagle w systemie CEEB gwałtownie zaczęło przybywać kotłów na paliwo stałe. Dotacje zostały uruchomione praktycznie już w trakcie trwania sezony grzewczego i trudno było stwierdzić czy dana kwota została wydatkowana zgodnie z przeznaczeniem, ponieważ była wypłacana z góry i nie obligowała do okazania rachunku za paliwo.
Zmniejszenie podatku VAT za gaz, ciepło sieciowe i energię elektryczna na pewno pomogło opłacić bieżące rachunki, ale było to rozwiązanie dedykowane na jeden sezon grzewczy.
Przyjęcie limitów zużycia prądu dla gospodarstw domowych w gwarantowanych cenach były również dobrym rozwiązaniem, ale całkowicie przy nim pominięto właścicieli budynków, którzy zainstalowali pompy ciepła w układach ogrzewania i przygotowania ciepłej wody użytkowej. Nawet jeżeli pompy ciepła współpracują z ogniwami PV, obecny system rozliczeń z Operatorem Sieci Dystrybucyjnej net-billing nie jest tak korzystny jak poprzedni, a fotowoltaika produkuje prąd latem a największy wydatek energetyczny jest potrzebny zimą do ogrzewania.
Obecnie limity pokrywają zużycie energii elektrycznej gospodarstw z niewielkim zapasem na potrzeby socjalno-bytowe.
Limity wynoszą:
- do 3000 kWh rocznie dla wszystkich gospodarstw domowych,
- do 3600 kWh rocznie dla gospodarstw domowych z osobami z niepełnosprawnościami,
- do 4000 kWh rocznie dla rodzin z Kartą Dużej Rodziny oraz dla rolników.
Nowe przepisy zakładają, że jeżeli między 1 października 2022, a 31 grudnia 2023 roku odbiorca zmniejszy swoje zużycie, o co najmniej 10% w porównaniu z okresem 1 października 2021 – 31 grudnia 2022 roku, w 2024 sprzedawca ma mu zaoferować upust w wysokości 10% kosztów energii elektrycznej za okres październik 2022 – grudzień 2023.
Od 1 lipca 2024 r. sprzedaż i odkup energii elektrycznej będzie bazował na stawce godzinowej. Oznacza to, że jeśli w danym momencie pobierzemy z sieci jakąś ilość energii, zapłacimy za nią dokładnie tyle, ile wynosiła cena prądu w chwili przesłania. Analogicznie będzie to działać z rozliczaniem nadwyżek. Jednak potrzebne jest ustalenie minimalnej stawki odkupu.
I na koniec przyjrzyjmy się programom dotującym proces termomodernizacji budynków oraz wymianę lub zakup źródeł ciepła.
Potencjalni beneficjenci mogą skorzystać z następujących programów finansowanych przez NFOŚ i GW, lokalne samorządy oraz z ulgi termomodernizacyjnej.
- Mój Prąd – program ogólnopolski (pompy ciepła, PV, magazyny energii, systemy zarzadzania energią i planowane wiatraki)
- Moje Ciepło – programu ogólnopolski (nowe budynki dofinasowane pompy ciepła)
- Czyste Powietrze -program ogólnopolski (termomodernizacja i wymiana źródeł ciepła)
- Stop Smog – program ogólnopolski (termomodernizacja i wymiana źródeł ciepła)
- Lokalne samorządowe dotacje (wymiana źródeł ciepła)
Niezależnie z jakiej dotacji chcemy skorzystać, najważniejsze jest przeprowadzenie termomodernizacji budynku. Zmniejszenie zapotrzebowania na ciepło poprzez ocieplenie przegród budowalnych czy wymianę okien i drzwi to inwestycja na lata, niższe koszty ogrzewania i zakup nie przewymiarowanych urządzeń.
Ma to istotne znaczenie przy wymianie tradycyjnych źródeł ciepła na pompy ciepła zasilane energia elektryczną. Przy takim projekcie można popełnić najwięcej błędów a wręcz zamiast uzyskać wymierne oszczędności drastycznie zwiększyć rachunki za ogrzewanie.
Należy pamiętać, że energia elektryczna jest najdroższym nośnikiem energii, średnio dwa trzy razy droższym niż węgiel, pelet, olej opałowy czy gaz. Oczywiście korzystając z pompy ciepła uzyskujemy zwiększoną sprawność systemu ogrzewania, ale w niskich temperaturach poniżej – 5/-10 ⁰ C, pompa działa już jak zwykła grzałka elektryczna i nie ma tak wysokiej sprawności, co przy nieocieplonym budynku podniesie koszty eksploatacji. Dołożenie paneli fotowoltaicznych częściowo pozwoli na wykorzystanie wyprodukowanego prądu w auto konsumpcji i zmieni ten bilans dając wymierne oszczędności. Oczywiście magazyn energii przyniósłby jeszcze więcej korzyści, ale to już duża inwestycja. Montaż pompy ciepła do istniejącej instalacji wiąże się z wykonaniem przeróbek w układzie instalacji grzewczej, w przeciwnym przypadku mogą się zdarzyć nieogrzane pomieszczenia. Pompa ciepła produkuje czynnik grzewczy o niższych temperaturach niż tradycyjne kotły.
W dwóch programach STOP SMOG oraz CZYSTE POWIETRZE oprócz wymiany nieefektywnego źródła ciepła na paliwo stałe możemy wykonać termomodernizację budynku. W programie STOP SMOG całość inwestycji jest kontrolowana przez samorządu a klient otrzymuje usługę, dzięki czemu jest ciągły nadzór nad procesem inwestycyjnym, a więc łatwiej uniknąć błędów, które mogą skutkować zwiększeniem wydatków na ogrzewanie i w efekcie pogłębić ubóstwo energetyczne.
W programie CZYSTE POWIETRZE inwestor sam dokonuje wyboru wykonawcy i zdarza się, że będąc w grupie o najniższym dochodzie, która otrzymujące najwyższe dofinansowanie nieświadomie pada ofiara nieuczciwego oferenta.
Dlatego jak pisałam w poprzednim artykule bardzo ważne jest, aby osoby o najniższych dochodach, które często z racji wieku czy innych uwarunkowań takich jak choroba, opieka nad osobą niepełnosprawną, samotna matka czy rodzina wielodzietna miały wsparcie osób merytorycznych w trakcie całego procesu transformacji energetycznej od momentu złożenia wniosku, realizację projektu do rozliczenia. Konieczne jest zatrudnienie doradców energetycznych w gminach.
System dotacji i dofinansowań wspiera efektywność energetyczną, montaż wysokosprawnych urządzeń oraz wykorzystanie OZE powinno obniżyć koszty eksploatacji i zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych, ale bez nadzoru i systemu kontroli proces ten może paradoksalnie pogłębić ubóstwo energetyczne.
Już na samo zakończenie Komisja Europejska zaleciła, aby każde państwo członkowskie dokonało przeglądu wskaźników, metod identyfikacji i pomiaru oraz sposobów zwalczania ubóstwa energetycznego. Priorytet powinien zostać nadany środkom strukturalnym, mającym na celu ograniczanie zasięgu i głębokości problemu ubóstwa energetycznego w perspektywie długofalowej.