Proces transformacji energetycznej w Unii Europejskiej został zaplanowany długofalowo do 2050 roku. To wtedy obszar UE ma zostać modelowym przykładem gospodarki zeroemisyjnej. Realizacja tych ambitnych założeń oznacza praktycznie rezygnację z eksploatowania tradycyjnych nośników energii i maksymalizację wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych OZE.
Największym emitorem gazów cieplarnianych są paliwa kopalne i to one muszą zostać zastąpione przez energią geotermalną lub słoneczną. W całym procesie transformacji energetycznej oprócz przedsiębiorstw dostarczających media bardzo istotnym ogniwem jest odbiorca końcowy, który nie powinien być biernym uczestnikiem tej przemiany.
Aktywizacja konsumentów poprzez edukację i systemy wsparcia finansowego jakimi są dedykowane programy oraz opomiarowanie i możliwość sterowania urządzaniami zużywającymi energię pozwoli na samodzielną kontrolę wydatków związanych z ogrzewaniem, przygotowanie ciepłej wody czy energią elektryczną.
W ostatnich latach zjawisko współdzielenia zrewolucjonizowało wiele gałęzi gospodarki światowej. Model P2P (peer-to-peer) to nic innego jak zawieranie bezpośrednich transakcji pomiędzy osobami fizycznymi, co obniża koszty usług dzięki pominięciu w tym procesie pośredników. Okazuje się, że takie podejście możemy również zastosować w energetyce.
Energetykę obywatelską można realizować w różnoraki sposób. W polskim prawodawstwie na rozwój tego obszaru mają wpływ dwie ustawy.
- Ustawa o OZE z dnia 20 lutego 2015 roku z późniejszymi zmianami
- Prawo Energetyczne ustawa a dnia 10 kwietnia 1997 roku https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19970540348/U/D19970348Lj.pdf
W ustawie o odnawialnych źródłach energii zostały zdefiniowane formy organizacyjne i prawne osób fizycznych oraz podmiotów gospodarczych, które są uprawnione do wytwarzania i wprowadzania energii elektrycznej do sieci elektroenergetycznej.
Do grupy osób fizycznych zaliczamy:
- prosumentów energii odnawialnej
- prosumentów wirtualnych energii odnawialnej
- prosumentów zbiorowych energii odnawialnej
Prosument energii odnawialnej wytarza i konsumuje energię w miejscu podłączenia instalacji. Prosument wirtualny to odbiorca końcowy, który produkuje na potrzeby własne energię w instalacji OZE (Odnawialnych Źródeł Energii) przyłączonej do sieci dystrybucyjnej w innym miejscu, niż to, gdzie dostarczana jest energia elektryczna do tego odbiorcy. Nowe zapisy ustawy zaczną obowiązywać od 2 lipca 2024 roku.
Prosument zbiorowy ma przynieść większe korzyści mieszkańcom bloków wielorodzinnych, którzy zyskają wymierne profity finansowe dzięki energetyce prosumenckiej. Wcześniejsze przepisy pozwalały na montaż instalacji do rozliczenia zużycia energii tylko w częściach wspólnych budynków. Dzięki prosumentowi zbiorowemu mieszkańcy bloków, na których pojawią się instalacje fotowoltaiczne, mogą zakupić na preferencyjnych warunkach prąd w swoich indywidualnych mieszkaniach. Pojęcie prosumenta zbiorowego zostało wprowadzone w nowelizacji ustawy o odnawialnych źródłach energii, którą parlament uchwalił w 2021 roku. Nowe przepisy weszły w życie z początkiem drugiego kwartału 2022 roku.
W drugiej grupie pomiotów gospodarczych z zastrzeżeniem, że wytwarzanie energii nie może stanowić przedmiotu ich przeważającej działalności znajdziemy:
- spółdzielnie energetyczne
- klastry energii
Pojęcie spółdzielni energetycznej (SE) wprost odnosi się do ustawy prawa spółdzielczego, a to pochodzi jeszcze z czasów PRL, kiedy to na rynku nieruchomości królowały spółdzielnie mieszkaniowe. Wraz z nowelizacją ustawy o OZE nazwa została odkurzona, a sama zasada działania spółdzielni energetycznej jest analogiczna jak mieszkaniowej.
Spółdzielnie tworzy zrzeszenie osób powołujące ją w ścisłe określonym celu, a w przypadku spółdzielni energetycznej jest to zapewnienie sobie dostępu do energii elektrycznej wyprodukowanej przez OZE. SE to przede wszystkim bezpieczeństwo energetyczne oraz zdecydowanie niższe koszty zakupu energii. Cechą charakterystyczną SE jest to, że może ona powstać jedynie na obszarach wiejskich i wiejsko- miejskich. W ten sposób zdefiniowane miejsce realizacji projektów, oprócz najbardziej popularnego rozwiązania jakim jest montaż paneli PV wspomaga budowę biogazowni i farm wiatrowych. Spółdzielnia Energetyczna może powstać na terenach nietrakcyjnych pod uprawę czy wręcz na nieużytkach, spożytkować odpady biologiczne i zamienić je na energię. Budowa biogazowni przy zakładach przetwórstwa warzyw i owoców to doskonały przykład wykorzystania bioodpadów wytwarzanych w trakcie produkcji, do zasilania biogazowni można też użyć obornika, który powstaje przy dużych gospodarstwach hodowli zwierząt. W przypadku budowy biogazowni najważniejsze jest, aby mieć dostęp do stałego strumienia odpadów. Połączenie ze sobą elementów wytwarzających energie w dzień (ogniwa PV) oraz w nocy (wiatraki, biogazownia) to rozwiązanie wręcz idealne.
Uczestnictwo w Spółdzielni Energetycznej umożliwia otrzymanie opustów. Dla energii wytworzonej i bezpośrednio zużytej przez członków spółdzielni nie jest nalicza opłaty OZE, kogeneracyjna, a także mocowa. Co więcej, wyprodukowana energia poniżej 1 MW zwolniona jest z opłaty akcyzowej. Spółdzielnia Energetyczna nie ma też obowiązku umarzania zielonych certyfikatów, a zwolnienie z opłat przesyłowych pomiędzy poszczególnymi jednostkami wytwórczymi np. biogazownią czy instalacjami fotowoltaicznymi a spółdzielcami przynosi wymierne oszczędności nawet rzędu 30-40 %.
Klaster to skupisko firm i/lub instytucji badawczych, szkolnictwa wyższego oraz innych podmiotów, których członkowie, działając na zasadzie partnerstwa w powiązanych ze sobą obszarach działalności gospodarczej i inicjatyw, dążą do zwiększenia efektywności ekonomicznej.
Klaster energii jest to cywilnoprawne porozumienie osób zarówno fizycznych jak i prawnych oraz Jednostek Samorządu Terytorialnego (JST). W skład klastra budowanego na obszarze jednego powiatu może wchodzić dowolna ilość gmin, natomiast gdy klaster powstaje na terenie dwóch lub więcej powiatów, ilość gmin jest ograniczona do pięciu. Działalność klastra energetycznego skupia się na wytwarzaniu równoważeniu, dystrybucji oraz obrocie energią. Jest też szansą dla małych gmin na otrzymanie dofinansowania, a także przynosi korzyści finansowe, pozwala na uzyskanie opustu na opłacie dystrybucyjnej.
Oba przedstawione powyżej modele posiadają swoje korzyści w kontekście produkcji i dystrybucji energii. Lokalna społeczność powinna zdecydować, który model będzie korzystniejszy dla nich i regionu.
Na ogół klastry energii skupiają grupy organizacji i przedsiębiorstw produkujących energię na szerszą skalę, wiążą się to z możliwością sprzedaży energii. Inicjatywa jest oparta na innowacyjnych i zawansowanych rozwiązaniach technologicznych, dzięki czemu wykorzystanie źródeł energii jest efektywniejsze, a wydajność produkcji zwiększona. Z kolei spółdzielnia energetyczna stanowi organizację, w których właścicielami są członkowie społeczności lokalnej, wspólnie zarządzający produkcją i dystrybucją energii i z założenia energia mam być wykorzystywana w autokonsumpcji i nie może być obiektem obrotu. Model partycypacji poszczególnych członków pozwala na ich większe zaangażowanie mieszkańców.
Ciekawym pomysłem jest połączenie tych dwóch działalności, klaster nie posiada osobowości prawnej, którą uzyskuje po połączniu ze Spółdzielnią Energetyczną.
Co to jest OSE (obywatelska społeczność energetyczna)?
W znowelizowanej ustawie Prawo Energetyczne w art. 3 pkt 13 f pojawiło się pojęcie Obywatelskiej Społeczności Energetycznej rozumianej jako podmiot posiadający zdolność prawną, który działa na zasadzie dobrowolnego i otwartego uczestnictwa.
Podmiot posiada osobowość prawną, a strategiczne decyzje oraz kontrole sprawują członkowie, udziałowcy oraz wspólnicy. Stworzenie OSE ma prowadzić do osiągniecia korzyści gospodarczych, finansowych oraz środowiskowych. Obywatelska Społeczność Energetyczne może obejmować osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego, mikro i małe przedsiębiorstwa z zastrzeżeniem, że działalność gospodarcza w sektorze energetycznym nie stanowi podstawowej działalności tego podmiotu.
W ramach działalności OSE może zajmować się
- wytwarzaniem energii
- dystrybucją energii
- obrotem energią
- agregacja energii
- magazynowaniem energii elektrycznej
- realizowaniem przedsięwzięć energetycznych
- świadczeniem usług związanych z rynkiem energetycznym.
Działalność klastra może być związana z biogazowniami, ale nie jest dopuszczone wykorzystanie energii cieplnej.
I tak dzisiaj wyglądają „gracze” na rynku energetyki obywatelskiej, szczegółowymi opisami, przykładami oraz wywiadami z przedstawicielami i założycielami tych podmiotów będziemy zajmować się w kolejnych artykułach.